Қол жетімділік, мүмкіндіктер, бәсекеге қабілеттілік
Александра МОЛЧАНОВСКАЯ, Dasco strategy директоры
Тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) бүгінде Халықаралық экономикалық интеграцияның негізгі элементі ғана емес. Олар экономикалық өсудің катализаторы рөлін атқарады, инновацияларды ынталандырады және нарықтардың жаһандық интеграциясына ықпал етеді.
Соңғы жылдары бұл сектор шетелдік нарықтарға қол жеткізу арқылы халықаралық саудаға ықпал ете отырып, елдер арасындағы технологиялар мен білімді берудің маңызды арнасына айналды. Сондықтан ТШИ қолжетімділігі өнімділікті арттыру мүмкіндіктеріне де, елдердің бәсекеге қабілеттілігіне де әсер етеді.
Жаһандық трендтер
БҰҰ-ның сауда және даму жөніндегі Конференциясының (ЮНКТАД) бағалауы бойынша 2023 жылы ТШИ жаһандық ағындары 3% — ға өсіп, 1 1,37 трлн $-ға жетті. Алайда, олардың бұл шамалы өсуі көбінесе жоғары пайыздық мөлшерлемелерге байланысты транзиттік елдерге, негізінен Люксембург пен Нидерландыға инвестициялардың ауысуына байланысты болды. Осы елдерді есепке алмағанда, ТШИ көлемі ұлғаймай, қысқарар еді: әлемдік масштабта да (3% өсудің орнына 18% — ға), сондай-ақ дамыған елдерде (+29% -дың орнына 28% — ға). 2023 жылы дамушы елдерге ТШИ ағыны 9% — ға 841 млрд-қа дейін қысқарды, бұл жаһандық ТШИ-нің 62% -ын. құрады.
Егер біз елдердегі жағдайды қарастыратын болсақ, онда дәстүрлі түрде ТШИ-нің ең ірі алушысы АҚШ-та 2023 жылы шетелдік капиталдың түсімі 3% — ға төмендеді.
Қытай 2023 жылы бұл ел үшін ТШИ ағынының 6% — ға сирек төмендегенін хабарлады.
Әдетте ТШИ өсуінің қозғаушы күші болып табылатын Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттері қауымдастығының елдерінде ТШИ 16% — ға төмендегені байқалады. Дегенмен, аймақтың өндіріске инвестиция салуға тартымдылығы Вьетнам, Тайланд, Индонезия, Малайзия, Филиппин және Камбоджада күшті өсіммен жаңа жобалар туралы мәлімдемелер санының 37% секірісімен атап өтілді. Үндістан ТШИ ағынының бірден 47% — ға төмендегенін хабарлады, бірақ бұл елдегі жаңа инвестициялық жобалар туралы хабарландырулар тұрақты деңгейде қалды, бұл оны жаңа кәсіпорындар құру үшін бес ірі жаһандық бағыттардың қатарында сақтайды.
Батыс Азияда ТШИ БАӘ-ге тұрақты белсенді инвестициялардың арқасында тұрақты болып қалды (+2%). Сауд Арабиясында жаңа кәсіпорындар құру туралы хабарландырулар саны 63% — ға өсті.
Латын Америкасында Бразилия ТШИ ағындарының 22% төмендегенін хабарлады. Жаңа кәсіпорындар туралы хабарландырулар тұрақты болып қалса да, халықаралық жобалық қаржыландыру күрт төмендеді. Мексика ТШИ-нің өсуі, сондай-ақ жаңа бизнестің қосымша өсуі туралы хабарлады, бұл ірі жаһандық инвестиция алушылар арасында өз ұстанымын нығайтты.
2023 жылғы салалық тенденциялар жаһандық қосылған құн тізбегін қарқынды пайдаланатын секторларда, әсіресе автомобиль, тоқыма, машина жасау және электроникада жобалар санының өскенін көрсетеді. Инфрақұрылымдық салаларда (көлік, энергетика, сумен жабдықтау, телекоммуникацияларды қоса алғанда) жарияланған жаңа жобалар мен жобалық қаржыландырудың халықаралық мәмілелерінің саны негізінен ЖЭК саласындағы жобаларды қаржыландырудың қысқаруына байланысты жалпы алғанда 4%-ға төмендеді.
Инфрақұрылым, ЖЭК, сумен жабдықтау және санитария, азық-түлік қауіпсіздігі, денсаулық сақтау және білім беруді қоса алғанда, тұрақты даму мақсаттарына (ТДМ) қатысы бар секторларда дамушы елдерде жарияланған халықаралық инвестициялық жобалардың саны 2023 жылы өзгеріссіз қалды. ТДМ-мен байланысты жобалық қаржыландырудың халықаралық мәмілелерінің саны 27% — ға қысқарды (- құндық мәнде 40%). Азық-түлік және ауыл шаруашылығы жобаларының саны 2022 жылғы төмен деңгеймен салыстырғанда шамалы өсті; көптеген басқа секторларда құлдырау тіркелді.
Болжал
ЮНКТАД болжамдарына сәйкес, 2024 жылы ТШИ ағындарының бірқалыпты өсуі күтілуде, өйткені инфляция және негізгі нарықтардағы қарыз алу құны бойынша болжамдар халықаралық инвестициялық мәмілелерді қаржыландыру шарттарының тұрақтанғанын көрсетеді. Дегенмен, айтарлықтай тәуекелдер, соның ішінде геосаяси тәуекелдер, көптеген елдерде жинақталған қарыздың жоғары деңгейі және жаһандық экономиканың одан әрі жойылуына қатысты алаңдаушылық сақталуда.
Қазақстан: ТШИ-дың кетуі
Қазақстанға 2023 жылы тікелей шетелдік инвестициялардың жалпы ағыны 23,4 млрд құрады, бұл пандемия кезеңін қоспағанда, 2018 жылдан бергі ең төменгі мән болып табылады. Инвестициялардың таза ағыны соңғы 18 жылдағы ең төменгі мәнге жете отырып, $3,2 млрд құрады.
2018 жылдан бастап қайта инвестицияларды есепке алмағанда ТШИ таза ағыны теріс және 2023 жылдың қорытындысы бойынша — $3,3 млрд. құрады, бұл қайта инвестициялауға түзету кезінде Қазақстанда соңғы 6 жыл ішінде шетелдік тікелей инвестициялардың тұрақты жылыстауы байқалғанын білдіреді.
Шетелдік инвесторлар негізінен тау-кен секторын қаржыландырады. 2008 жылдан бастап ТШИ құрылымы тау-кен және өңдеу өнеркәсібінің үлесін тиісті түрде ұлғайта отырып, геологиялық барлауға инвестицияларды қысқарту есебінен өзгерді.
Қазақстанға инвестициялардың ең көп көлемі Нидерландыдан келеді, бұл орташа алғанда жылдық инвестициялар көлемінің үштен бірін құрайды, 2022 жылы ең жоғары мәнге жетті – 8,3 млрд. пандемия әсерінен кейін америкалық инвесторлардың Қазақстанға салған инвестициялары қалпына келді, бірақ 2023 жылы $ 1 млрд дейін төмендеді, бұл соңғы 20 жылдағы ең төменгі мән болып табылады. Оңтүстік Корея 2023 жылы АҚШ-ты басып озып, шетелдік инвесторлардың үздік 5 еліне кірді.
Сонымен бірге Ресейден Инвестициялар рекордқа қол жеткізіп, 2023 жылы $ 2,9 млрд құрады. Швейцариядан инвестиция көлемі cоңғы онжылдықта тұрақты болып келеді.
Негізгі капитал: плюс ₸ 18 трлн
Негізгі капиталға инвестициялар (НКИ) бойынша жағдайды бағалай отырып, соңғы 6 жылда олардың көлемі 6 914 млрд теңгеге (+62%) 18 044 млрд теңгеге дейін ұлғайды, бұл ретте жалпы көлемнен сыртқы инвестициялардың үлесі 30% — дан 19% — ға дейін қысқарды, бұл қазақстандық бизнестің шетелдік инвесторлар үшін инвестициялық тартымдылығының әлсірегенін көрсетеді.
Мұнай-газ өнеркәсібі инвестициялық белсенділік үшін тартымдылықтың негізгі көзі болып қала береді, алайда соңғы жылдары экономиканың басқа салаларында әртараптандыру мен өсу байқалады. НКИ-дың көп бөлігі 2023 жылы тау – кен өнеркәсібі және карьерлерді қазу секторларына – 4 753 млрд теңге (26%), жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар – 3 231 млрд теңге (18%) және 2 523 млрд теңге (14%) — көлік пен қоймаға жіберілді.
Өңірлер бөлінісінде 2023 жылы инвестициялардың ең көп көлемі Атырау облысына тиесілі (3 120 млрд теңге), бұл тау-кен өнеркәсібі саласындағы жобаларға байланысты. НКИ көлемі бойынша екінші орынды Алматы алады (1 801 млрд теңге), бұл ретте сыртқы НКИ үлесі 11,3%
НКИ – дың көп бөлігі өз қаражаты есебінен қаржыландырылады – 74%, бюджет қаражаты есебінен 16% және қарыз қаражаты есебінен – 10%, оның тек 2% — ы банк несиелері. Қазақстандық банктердің жоғары өтімділігіне қарамастан, күрделі шығындарды қаржыландыру үлесі салыстырмалы түрде төмен деңгейде қалып отыр, бұл қаржы институттарының бизнесті дамытуға қатысуының төмендігін және бизнес үшін кредиттеу шарттарының әлсіз тартымдылығын көрсетеді.
